Έλληνες και Αμερικανοί στην Αρχαία Κόρινθο Αποκαλύπτουν το Παρελθόν και Χτίζουν το Μέλλον Χέρι-Χέρι
Η γεωγραφική θέση της Αρχαίας Κορίνθου την κατέστησε μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Απόκτησε μεγάλη στρατηγική σημασία καθ' όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της, τόσο ως αρχαία Ελληνική πόλη, όσο και αργότερα στα χρόνια της Ρωμαϊκής, Βυζαντινής, Φράγκικης, Ενετικής και Οθωμανικής κυριαρχίας – και η γεωστρατηγική της σημασία συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Επομένως, είναι απολύτως φυσικό μία περιοχή τόσο πλούσια σε ιστορία να προσελκύσει το ενδιαφέρον τόσο ταξιδιωτών όσο και αρχαιολόγων. Οι πρώτοι αρχαιολόγοι της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών ξεκίνησαν τις ανασκαφές τους εδώ το 1896.
Οι ανασκαφές τόσο Αμερικανών αρχαιολόγων όσο και των Έλληνων συναδέφλων τουςέφεραν στο φως έναν τεράστιο αριθμό ευρημάτων. Ένας από τους βασικούς στόχους της Αμερικανικής Σχολής—πέρα από τη μελέτη, δημοσίευση και έκθεση των αρχαιολογικών ευρημάτων στο μουσείο, ώστε αυτά να γίνουν προσιτά στο ευρύ κοινό—είναι η διαφύλαξη, συντήρηση και διατήρηση των αρχείων, τα οποία συγκροτήθηκαν από την πρώτη κιόλας ανασκαφή του 1896 μέχρι και σήμερα, 129 χρόνια αργότερα.
Γενιές αρχαιολόγων εργάστηκαν στην περιοχή και δημιούργησαν ένα εκτενές αρχείο των ανασκαφών τους σε διάφορες μορφές, φωτογραφίες, σχέδια, ημερολόγια, βιβλία καταγραφών. Πάνω στο αρχείο αυτό βασίζονται δημοσιεύσεις που χρησιμοποιούν παλαιά δεδομένα προγενέστερων ανασκαφών, καθώς και μελλοντικές αρχαιολογικές έρευνες σε χώρους που ανασκάφηκαν στο παρελθόν. Το αρχείο αυτό περιέχει επίσης ιστορίες των οικογενειών και των ανθρώπων της τοπικής κοινωνίας, οι οποίοι εργάστηκαν στο πλευρό των αρχαιολόγων, με στόχο να αποκαλύψουν την αρχαία πόλη και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της.
Η Δημιουργία του Αρχαιολογικού Τοπίου της Αρχαίας Κορίνθου και η Παρουσία των Ντόπιων Οικογενειών στο Ψηφιακό Αρχείο της ΑΣΚΣΑ
Οι άνθρωποι που ζούσαν πάνω στα αρχαία μνημεία συνεργάστηκαν μ’ όλους εκείνους που ήρθαν από μακριά για να τα ανασκάψουν και σκοπός και των δύο ήταν να εντοπίσουν την ιστορική πόλη της Αρχαίας Κορίνθου. Δούλεψαν χέρι-χέρι, και δημιούργησαν ό,τι υπάρχει σήμερα στο χώρο, από το αρχαιολογικό τοπίο ως τα εκθέματα και τα ευρήματα που φυλάσσονται στο μουσείο. Οι ιστορίες που καταγράφονται στα ανασκαφικά ημερολόγια και στα δελτία καταγραφής των ευρημάτων είναι υπερβολικά πολλές ώστε να γίνει προσωπική μνεία σε όλους όσους συνέβαλαν στην κατάρτιση αυτού του τεράστιου αρχείου των συλλογών της Αρχαίας Κορίνθου τα τελευταία 129 χρόνια, ιδίως καθώς αυτό εμπλουτίζεται συνεχώς. Για τον λόγο αυτό, εδώ θα παρουσιαστούν ορισμένα μόνο παραδείγματα.
Το πηγάδι του Γιαμπουράνη και ο χώρος απόθεσης των ανασκαφικών χωμάτων του Μπάκουλη όπως τα αποκαλούν οι αρχαιολόγοι, έχουν μείνει χαραγμένα τόσο στη μνήμη των ανθρώπων που εργάστηκαν στις συγκεκριμένες τοποθεσίες όσο και στις μνήμες των επόμενων γενεών ερευνητών. Η νεότερη γενιά επιχειρεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τη θέση του πηγαδιού και τα ευρήματα που προέρχονταν από αυτό, ανασυνθέτοντας έτσι τις σχέσεις μεταξύ αντικειμένων και μνημείου, τις οποίες διατάραξε η αρχική επιτόπια έρευνα.
Οι Αμερικανοί ερευνητές, στην προσπάθειά τους να αποκαλύψουν την αρχαία πόλη, συνεργάστηκαν με πολλές οικογένειες της τοπικής κοινωνίας. Καταρχάς, η γη που κάλυπτε τα μνημεία ανήκε στους ανθρώπους που ζούσαν πάνω από αυτά. Τα οικόπεδα αυτά έπρεπε να απαλλοτριωθούν και να παραχωρηθούν στο Ελληνικό Δημόσιο πριν ξεκινήσουν οι ανασκαφές. Υπάρχουν αρχεία —σχέδια, φωτογραφίες και ανασκαφικά ημερολόγια, που καταγράφουν με λεπτομέρεια τα οικόπεδα, τους ιδιοκτήτες τους και τα αρχαία κατάλοιπα που βρέθηκαν σε κάθε ένα από αυτά. Ακόμη και σήμερα, οι κάτοικοι βρίσκουν συχνά αρχαιότητες στα χωράφια τους,εκείνοι γνωρίζουν το τοπίο πολύ καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο και μπορούν να διδάξουν στους Αμερικανούς πολύ περισσότερα γι’ αυτό.
Στις σύντομες ιστορίες που ακολουθούν θα παρουσιαστούν οικογένειες της Αρχαίας Κορίνθου, ώστε να γίνει γνωστό τι ακριβώς βρέθηκε σε κάθε οικογενειακό οικόπεδο κατά την ανασκαφή του και, κατ’ επέκταση, πώς η καθεμία από αυτές τις οικογένειες συνέβαλε στη συλλογική μας γνώση για το παρελθόν και για τους ανθρώπους που ζούσαν στον ίδιο τόπο στην αρχαιότητα, εκεί όπου σήμερα κατοικούν οι σύγχρονες οικογένειες εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια αργότερα.
Τα Μισθωτήρια των Χωραφιών: Η Διαφωνία ανάμεσα στους Hill, Blegen και τα Αδέλφια Μπάκουλη
Οι σχέσεις δεν ήταν πάντα εύκολες, αφού οι αρχαιολόγοι ήθελαν να ανασκάψουν τα χωράφια για να αποκαλύψουν τις αρχαιότητες, ενώ οι κάτοικοι έπρεπε να τα καλλιεργήσουν ώστε να ζήσουν από την παραγωγή τους. Έπρεπε, λοιπόν, να γίνονται συμφωνίες και να επιλύονται οι διαφορές.
Οι αρχαιολόγοι και ένα τεράστιο εργατικό δυναμικό, το οποίο έφτανε έως και τους 100 εργάτες ή και περισσότερους, μετέφεραν μεγάλες ποσότητες χώματος με καρότσια και γαϊδούρια, προκειμένου να αποκαλύψουν τα αρχαία μνημεία. Το χώμα αυτό έπρεπε να απορρίπτεται μακριά από τις ανασκαφές.
Η οικογένεια Μπάκουλη ήταν πολυπληθής, όπως διασώζεται στους χάρτες των ιδιοκτησιών, όπου το οικογενειακό όνομα εμφανίζεται επανειλημμένα. Το χωράφι που ανήκε στα αδέλφια Μπάκουλη —τον Σεραφείμ, τον Θωμά και τον Ιωάννη, γιους του Δημητρίου—ενοικιάστηκε από τους αρχαιολόγουςγια να αποθέτουν οι εργάτες εκεί προσωρινά τα χώματα, καθώς αποκάλυπταν τα μνημεία.
Στην αλληλογραφία μεταξύ των Αμερικανών αρχαιολόγων Bert Hodge Hill (Διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής, 1906–1926) και Carl W. Blegen (Γραμματέας της Σχολής, 1913–1920), και των αδελφών Μπάκουλη, διαβάζουμε για τις συμφωνίες μεταξύ των δύο πλευρών ώστε οι Αμερικανοί να μπορούν να νοικιάζουν το χωράφι και να το χρησιμοποιούν για την απόθεση των ανασκαφικών χωμάτωνόσο διαρκούσε η ανασκαφή. Μετά το πέρας αυτής, η συμφωνία ήταννα το επιστρέψουν στους ιδιοκτήτες του για να μπορούν να το καλλιεργούν . Ωστόσο, η επίτευξη συμφωνίας με όρους και προϋποθέσεις συνεργασίας αποδεκτούς και από τις δύο πλευρές δεν ήταν εύκολη υπόθεση.
Ο Blegen σημειώνει:«Συναντήθηκα σήμερα δύο φορές με τους Μπακουλίδες και είχα μια μακρά συζήτηση μαζί τους. Αρνούνται κατηγορηματικά να μας επιτρέψουν να περάσουμε από τη γη τους, εκτός εάν τους δώσουμε δύο χαρτονομίσματα των 100 δραχμών. Δύο από αυτούς, ο Σεραφείμ και ο Θωμάς, μίλησαν πολύ άσχημα και μας αποκάλεσαν ψεύτες. Ισχυρίζονται ότι η συμφωνία μαζί μας ήταν για τρεις μήνες και όχι για ολόκληρο το έτος. Το υπογεγραμμένο έγγραφο, όμως, το οποίο τους έδειξα, αναφέρει «κατά τη διάρκεια του 1914 έως το τέλος των εργασιών του 1914»! Λένε ότι, αν επιχειρήσουμε να περάσουμε με τα βαγόνια, θα κινηθούν νομικά εναντίον μας. Στο τέλος είπαν «το ζήτημα έληξε». Τους παρακαλέσαμε να το ξανασκεφτούν. Οι προοπτικές δεν είναι καλές.»(Ανασκαφικό Ημερολόγιο 78, Ανασκαφές Κορίνθου -ΑΣΚΣΑ, -,σελ. 8, 8 Οκτωβρίου 1914).
Και συνεχίζει ο Blegen: ««Ο Αγγελής (Κοσμόπουλος, ο επιστάτης) λέει ότι θα προχωρήσει αύριο παρά τις αντιρρήσεις των αδελφών Μπάκουλη. Μελέτησε τον νόμο και διαπίστωσε ότι είναι με το μέρος μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να πληρώσουμε την αποζημίωση για την καλλιέργεια ως επί το πλείστοναλλά έχουμε πλήρη δικαιώματα διέλευσης. Τί θα κάνουμε του χρόνου, αυτό είναι άλλο ζήτημα Δεν φαίνεται να υπάρχει περαιτέρω λόγος διαπραγμάτευσης με τους αδελφούς Μπάκουλη. Είναι απολύτως αδύνατο να συνεννοηθεί κανείς μαζί τους. Δοκιμάσαμε κάθε τρόπο που μπορούσαμε να σκεφτούμε.» (Ανασκαφικό Ημερολόγιο 78, Ανασκαφές Κορίνθου, ΑΣΚΣΑ, σελ. 15, 11 Οκτωβρίου,1914).
Τα αδέλφια Μπάκουλη φαίνεται πως δημιουργούσαν προβλήματα στους αρχαιολόγους, παρότι πληρώνονταν ένα όχι ευκαταφρόνητο ποσό για την ενοικίαση των χωραφιών τους προκειμένου να απορρίπτονται προσωρινά εκεί τα χώματα της ανασκαφής. Πρόσφατα, ο Ιωάννης Μπακούλης, ένας από τους εγγονούς των τριών αδελφών, ο οποίος ζει στο χωριό, παρέδωσε στην Αμερικανική Σχολή επιστολή που είχε στείλει στους αδελφούς Μπάκουλη ο Bert Hodge Hill το 1916.
Στην επιστολή του, ο Hill ανέφερε ότι είχε διερευνήσει το θέμα στην Αρχαία Κόρινθο και επικοινώνησε με το Υπουργείο των Οικονομικών σχετικά με τα κέρδη από την καλλιέργεια σιταριού στο συγκεκριμένο χωράφι, τα οποία εκτιμήθηκαν σε 65–75 δραχμές ανά στρέμμα. Στη συνέχεια, πρότεινε στα αδέλφια να νοικιάσουν οι Αμερικανοί το χωράφι τους με 75 δραχμές ανά στρέμμα. Καταλήγοντας, έγραψε στην επιστολή του προς τους αδερφούς:«Σας προσφέρω αυτό το ενοίκιο… επειδή δεν θέλω να υποστείτε οποιαδήποτε ζημία εξαιτίας μας.»
Οι Ανασκαφές του Oscar Broneer σε Χωράφι Ιδιοκτησίας Βλάχου
Το 1933, ο Oscar Broneer διεξήγαγε ανασκαφές σε χωράφι ιδιοκτησίας Βλάχου στο χώρο που κατόπιν ταυτίστηκε με τη Ρωμαϊκή Αγορά (Forum). Το χωράφι είχε αγοραστεί για 20.000 δραχμές (10.000 δραχμές/στρέμμα), «Υψηλή τιμή!» όπως σημειώνεται στο Ανασκαφικό Ημερολόγιο 132 των Ανασκαφών Κορίνθου, AΣKΣA, , σελ. 72, 1 Δεκεμβρίου 1922. Οι ανασκαφείς αποκάλυψαν την κυλινδρική βάση ενός τεράστιου μνημείου, του Κυκλικού Μνημείου. Διατηρείται μόνο η βάση, ενώ τμήματα του δεύτερου σπονδύλου του κυλίνδρου κατακερματίστηκαν και εντοιχίστηκαν σε παραστάδες θυρών, γεγονός που καθιστά δύσκολο να προσδιοριστεί το τελικό ύψος του μνημείου και σε τί χρησίμευε ως βάση.
Ο Oscar Broneer ήταν εξέχων αρχαιολόγος. Υπηρέτησε ως αναπληρωτής διευθυντής της ΑΣΚΣΑ από το 1947 έως το 1948 και διηύθυνε τις ανασκαφές στα Ίσθμια από το 1952 έως το 1956. Στην Αρχαία Κόρινθο εργάστηκε για πολλές δεκαετίες. Ανέσκαψε και δημοσίευσε δύο σημαντικά μνημεία της πόλης, το Ωδείο και τη Νότια Στοά. Αφιέρωσε τη ζωή του στην Κορινθία, έκανε την Αρχαία Κόρινθο σπίτι του. Υπηρέτησε ως Εκτελεστικός Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Βοήθειας Πολέμου (Greek War Relief Association) με έδρα τη Νέα Υόρκη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τιμήθηκε με τον Βασιλικό Ελληνικό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα το 1962 για την αφοσίωσή του στην δεύτερηπατρίδα του. Το 1947 γύρισε το ντοκιμαντέρ Θρίαμβος Πάνω στο Χρόνο (Triumph Over Time). Ο Broneer πέθανε το 1992 και ετάφη στο κοιμητήριο του χωριού.
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στο χωράφι του Βλάχου, σημείωσε στο Ανασκαφικό Ημερολόγιο 135 των Ανασκαφών Κορίνθου, ΑΣΚΣΑ, σελ. 168-169, 24 Μαΐου 1933:
«Τετάρτη 24 Μαΐου 1933
109 άνδρες, 71 στην Αγορά Νοτιοανατολικά
295 και 104 βαγόνια, σύνολο 399 βαγόνια (γεμάτα χώμα που απορρίφθηκε)
Συνεχίσαμε τη δουλειά στο χωράφι του Βλάχου, στο μεσαίο τμήμα δυτικά της κυκλικής βάσης, όπου κατεδαφίσαμε τοίχους και ξεκινησαμε τονκαθαρισμό του μεγαλύτερου κυλίνδρου της βάσης. Συνεχίσαμεεπίσης και ανατολικά και εκεί μετατοπίσαμε το σύγχρονο δρόμο. Ο δρόμος μεταφέρθηκε προς τα ανατολικά, κοντά στον στάβλο, ώστε να έχουμε χώρο για να αποκαλύψουμε τη νοτιοανατολική γωνία του κτιρίου.»
Ο αριθμός των ανδρών που απασχολούνταν ήταν τεράστιος, 109 άνδρες σε αυτήν την περίπτωση. Όσον αφορά τα βαγόνια, πρόκειται για βαγόνια πάνω σε σιδηροτροχιές, ορατά στις φωτογραφίες των ανασκαφών, γεμάτα με χώματα που αφαιρούνταν από την ανασκαφική περιοχή και απορρίπτονταν καθημερινά, ώστε να αποκαλυφθούν τα αρχαία κτίρια. Σύμφωνα με την καταγραφή στο συγκεκριμένο ημερολόγιο, 399 βαγόνια χώματος μεταφέρθηκαν σε μία μόνο ημέρα. Αυτό δείχνει την τεράστια καταπόνηση των Κορινθίων εργατών.
Μεγάλη ποικιλία ευρημάτων που ανήκουν σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους και είναι από διάφορα υλικά ανακαλύφθηκαν. , Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε τα κατάλοιπα από μια ολόκληρη στέγη από πήλινα κεραμίδια της Ρωμαϊκής περιόδου που κάλυπτε πιθανόν ένα κτίριο στο κέντρο της Ρωμαϊκής Αγοράς, βόρεια της Νότιας Στοάς. Εδώ παρουσιάζεται μόνο ένα μικρό μέρος της συλλογής των ευρημάτων από το χωράφι ιδιοκτησίας Βλάχου.
Μια Εκπληκτική Ανακάλυψη στην Αναπλογά: Η Ιστορία της Μαρμάρινης Κεφαλής Αθηνάς ή Απόλλωνα των Γιαμπουράνη-Τσιμπούρη-Παπαμιχαήλ
Μια εκπληκτική ανακάλυψη έγινε στην Αναπλογά το 1962. Η περιοχή φιλοξενούσε πολυτελείς επαύλεις κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, όπως και σήμερα, , πιθανότατα λόγω της εντυπωσιακής θέας που προσφέρει στο τοπίο.
Σε μία από αυτές τις επαύλεις ανασκάφηκαν πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα, τα οποία στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Μουσείο από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης του Υπουργείου Πολιτισμού και σήμερα εκτίθενται στη Ρωμαϊκή Αίθουσα του Μουσείου της Αρχαίας Κορίνθου.
Από το διάκοσμο ενός τέτοιου οικιστικού συνόλου προέρχεται μεγαλοπρεπές μαρμάρινο κεφάλι θεού ή θεάς, στο οποίο διατηρούνται αφοπλιστικά τα ένθετα μάτια του. Το κεφάλι έχει ύψος 0,54 μ., και ήταν κομμάτι υπερμεγέθους ακρολιθικού αγάλματος στο οποίο το σώμα ήταν κατασκευασμένο από ξύλο. Το πάνω μέρος του κεφαλιού είναι αδρά λαξευμένο και εγκοπή στα μαλλιά ακριβώς πάνω από το μέτωπο δημιουργηθούν εσοχή για την ένθεση εξαρτήματος – πιθανώς στεφάνι, ταινία ή κράνος (;)
Η Mary C. Sturgeon κατέληξε ότι το κεφάλι απεικονίζει την Αθηνά, διότι πιθανότατα κράνος στερεωνόταν στην εσοχή με τη βοήθεια μαρμάρινου συνδέσμου. Οι βολβοί των ματιών ήταν κατασκευασμένοι από ξεχωριστά κομμάτια μαρμάρου, τοποθετημένα με κονίαμα σε κοίλες εσοχές.·Οι κόρες των ματιών ήταν από διαφορετικό υλικό ένθετες στις κοιλότητες των οφθαλμών. Οι βλεφαρίδες, κατασκευασμένες από ταινίες χαλκού, στερεώνονταν στη θέση τους από τους οφθαλμούς. Το 2013 ανασκάφηκε παρόμοια χάλκινη βλεφαρίδα που ανήκε σε άλλο άγαλμα στο οικόπεδο του Νέζη (αριθ. καταλόγου MF 2013 12). Οι λοβοί των αυτιών φέρουν οπές για κρεμαστά σκουλαρίκια. Στα μαλλιά στο δεξί μέρος του κεφαλιού διατηρούνται ίχνη επιχρύσωσης.
Ο Henry S. Robinson καταγράφει την ιστορία της ανακάλυψης του κεφαλιού στο Ανασκαφικό Ημερολόγιο 239 των Ανασκαφών Κορίνθου.
Ο Robinson υπηρέτησε ως διευθυντής της ΑΣΚΣΑ από το 1959 έως το 1969 και ταυτόχρονα διατελούσε και διευθυντής των Ανασκαφών Κορίνθου για τμήμα αυτού του χρονικού διαστήματος από το 1959 έως το 1965. Παρόλο που οι ανασκαφές διεξάγονται συνεχώς από το 1896, υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες επιβλήθηκε η προσωρινή διακοπή τους λόγω των ιστορικών γεγονότων στην Ελλάδα. Μετά από μια τέτοια διακοπή, ο Robinson επανέφερε το πρόγραμμα των ετήσιων ανασκαφών στην Αρχαία Κόρινθο το 1959 και από τότε συνεχίζονται αδιάλειπτα. Αποφάσισε ταυτόχρονα ότι ήταν αδύνατο για ένα άτομο να επιτελεί με επιτυχία τα καθήκοντα των δύο αυτών θέσεων, του διευθυντή της ΑΣΚΣΑ και των Ανασκαφών στην Κόρινθο. Συνεπώς, διόρισε τον C. K. Williams II ως τον πρώτο επιτόπιο διευθυντή των Ανασκαφών της Κορίνθου. Ο Williams συνταξιοδοτήθηκε από τη θέση αυτή το 1997.
Ο Robinson περιγράφει τη θέση εύρεσης του κεφαλιού:
"Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται σε χωράφι που ανήκει στη χήρα Παπαμιχαήλ, περίπου 600 μ. δυτικά του Ωδείου, στη δεξιά (βόρεια) πλευρά του δρόμου προς τους Αγίους Αναργύρους, αμέσως ανατολικά της ρεματιάς όπου εναποθέσαμε τα χώματα των ανασκαφών μας κατά τα έτη 1959-1961."
Και η ιστορίακαταγράφεται στο ημερολόγιο ανασκαφών του Robinsonως εξής:
“Τον Δεκέμβριο του 1961 ή τουλάχιστον πριν τον Ιανουάριο του 1962, το χωράφι οργώθηκε για τον ιδιοκτήτη από τρακτέρ με αλέτρι που ανήκε στον Κωνσταντίνο Γιαμπουράνη και τον ΕυάγγγελοΤσιμπούρη, και οι δύο κάτοικοι της Αρχαίας Κορίνθου. Κατά τη διάρκεια των εργασιών ανακάλυψαν ένα μαρμάρινο κεφάλι θεότητας, μεγαλύτερο του φυσικού μεγέθους, με ένθετα μάτια και ένθετες χάλκινες βλεφαρίδες. Η μύτη είχε αποκολληθεί, όπως και οι ένθετες κόρες των ματιών. Για το εύρημα αυτό ενημερώθηκε η Αρχαιολογική Υπηρεσία στην Αθήνα στα τέλη Φεβρουαρίου και το κεφάλι παραδόθηκε στους φύλακες του Μουσείου Κορίνθου στις 2 Μαρτίου 1962.
Ο κ. Βερδελής, ο Έφορος Αρχαιοτήτων, μας ζήτησε να πραγματοποιήσουμε σύντομη ανασκαφή στην περιοχή όπου βρέθηκε το κεφάλι, με σκοπό να βρούμε τη μύτη και τις κόρες των ματιών. Με τέσσερις εργάτες ανασκάψαμε την περιοχή όπου οι Γιαμπουράνης και Τσιμπούρης ανέφεραν την ανακάλυψη του κεφαλιού. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, ο άνθρωπος που οδηγούσε το τρακτέρ των Γιαμπουράνη-Τσιμπούρη την ημέρα της ανακάλυψης, ανέφερε ότι το κεφάλι είχε βρεθεί λίγο πιο βόρεια και, στο τέλος της ημέρας, ουσιαστικά πάνω στο σύνορο ανάμεσα στις δύο περιοχές που μας υπέδειξαν, βρήκαμε έναν από τους βοστρύχους των μαλλιών όπως αυτά έπεφταν στο δεξί μέρος του λαιμού του κεφαλιού. Μετά την ανακάλυψη του κεφαλιού ο ιδιοκτήτης φύτεψε ελαιόδεντρα. Συμφωνήσαμε με τον γιο της χήρας Παπαμιχαήλ ότι μετά τις ανασκαφές την άνοιξη θα κλείσουμε τις τομές με χώμα και θα φυτέψουμε εκ νέου τις ελιές που αφαιρέσαμε, καταβάλλοντάς του και κάποια αποζημίωση για την απώλεια του χρόνου ανάπτυξης των δέντρων. Αν, ωστόσο, τα ευρήματα είναι τέτοια που να δικαιολογούν τη διατήρηση των τομών ανοιχτών, θα διαπραγματευτούμε για την αγορά της ιδιοκτησίας.”
Το κεφάλι της Αθηνάς/Απόλλωνα δεν εκτίθεται στο Μουσείο Κορίνθου, αλλά φυλάσσεται σε αποθήκη μαζί με άλλα εντυπωσιακά μαρμάρινα πορτρέτα.
Παράδοση στο Μουσείο Ευρημάτων από Ιδιοκτησίες:Η Μέδουσα Γοργώ του Γιαμπουράνη
Πέρα από το εντυπωσιακό κεφάλι που αναφέρθηκε προηγουμένως, μικρότερα ευρήματα ανακαλύφθηκαν και παραδόθηκαν στο Μουσείο Κορίνθου από μέλη της τοπικής κοινότητας. Οι άνθρωποι συχνά βρίσκουν αρχαιότητες ενώ περπατούν ή εργάζονται στα χωράφια τους, και καταθέτουν τα ευρήματα στο μουσείο, ώστε όλοι να μπορούν να τα δουν και να τα απολαύσουν. Γνωρίζουν τη γη και τις αρχαιότητές της καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο.
Αυτή είναι η ιστορία ενός μικρού πήλινου αγαλματιδίου της Μέδουσας Γοργούς σε στάση «εν γούνασι δρόμου», δηλαδή τρεξίματος με τα γόνατα με το κεφάλι και τον κορμό αποδοσμένα μετωπικά και τα πόδια λυγισμένα πλάγια(αρ. καταλ. MF 9761).
Στη συλλογή της Κορίνθου υπάρχουν πολλές απεικονίσειςαυτής της μορφής, διότι ο μύθος της Μέδουσας είναι καθοριστικός όσον αφορά την κορινθιακή ταυτότητα. Η Μέδουσα ή Γοργώ ήταν μία από τις τρεις Γοργόνες. Είχε ζωντανά φίδια για μαλλιά και την ικανότητα να μετατρέπει σε πέτρα όποιον την κοιτούσε στα μάτια. Ο ήρωας Περσέας την αποκεφάλισε και έδωσε το κεφάλι της, το οποίο διατηρούσε ακόμα τις δυνάμεις του, στην Αθηνά, για να το τοποθετήσει στην ασπίδα τηςκαι να δημιουργήσει έτσι το Γοργόνειο, ένα όπλο που απέτρεπε το κακό. Από το αίμα της αποκεφαλισμένης Μέδουσας γεννήθηκε ο Πήγασος, το ιπτάμενο άλογο, ένα σημαντικό σύμβολο της Κορίνθου. Η Μέδουσα διακοσμεί ευρήματα από λίθο, πηλό και χαλκό, και η πεποίθηση για τις υπερφυσικές της δυνάμεις ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση των Κορινθίων που το σύμβολό της επιβίωσε ακόμα και στη στεφάνη ενός δακτυλιδιού της Βυζαντινής περιόδου, το οποίο εκχριστιάνισαν οι κάτοχοί του προσθέτοντας πάνω από τη Μέδουσα ένα χριστόγραμμα, το σύμβολο του Ιησού Χριστού, ΧΡ.
Αυτό το πήλινο ειδώλιο της Μέδουσας Γοργούς, αρ. καταλ. MF 9761, βρήκε ο Α. Γιαμπουράνης στο χωράφι του (περιοχή Βόρειου Νεκροταφείου) τον Σεπτέμβριο του 1951, όπως αναφέρεται στο Ανασκαφικό Ημερολόγιο 272 των Ανασκαφών Κορίνθου, ΑΣΚΣΑ, σ. 68. Το Βόρειο Νεκροταφείο αποτελεί τμήμα της αρχαίας νεκρόπολης που εκτείνεται στην πεδιάδα βόρεια της πόλης. Οι ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής έφεραν στο φως 375 τάφους που χρονολογούνται σε μακρά περίοδο πολλών αιώνων, από το 625-200 π.Χ., πολλοί εκ των οποίων ήταν ταφές σε σαρκοφάγους. Πρόσφατες ανασκαφές που διενήργησε η Αρχαιολογική Υπηρεσία λόγω μεγάλων δημοσίων έργων στην περιοχή, είχαν σαν αποτέλεσμα ο αριθμός αυτός των ταφών να αυξηθεί σημαντικά.
Τσελιόλοφος
Βορειοδυτικά της Ρωμαϊκής Αγοράς (Forum) βρίσκονται δύο λόφοι που εφορούν την πεδιάδα προς τα βόρεια. Ο Χελιοτόμυλος είναι ο λόφος όπου η οικογένεια Χελιώτη είχε έναν μύλο. Ο Τσελιόλοφος είναι ο λόφος ανατολικά του Χελιότομυλου και τους δύο λόφους χωρίζει ένα ρέμα. Η οικογένεια Τσέλιου κατείχε εκεί περιουσία. Οι αρχαιολόγοι αναφέρονται σε αυτούς τους λόφους ως Χελιοτόμυλος και Τσελιόλοφος. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, στον Χελιοτόμυλο βρέθηκαν τουλάχιστον 117 τάφοι που χρονολογούνται από τη Γεωμετρική έως τη Ρωμαϊκή εποχή και ανάμεσά τους αρκετοί θαλαμοειδείς. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά εύρηματα ωστόσο είναι ένα πηγάδι που περιείχε μεγάλο όγκο κεραμικής της Πρωτοελλαδικής Περιόδου της 3ης χιλιετίας π.Χ. και μαζί με την κεραμεική και 17 ανθρώπινους σκελετούς.
Οι ανασκαφές στον Τσελιόλοφο υπό τη διεύθυνση του T. Leslie Shear Sr., με υπεύθυνη στο πεδίο τη σύζυγό του, Josephine Platner, το 1931, αποκάλυψαν ότι η περιοχή έκρυβε ένα μικρό Ρωμαϊκό νεκροταφείο με 4 θαλαμοειδείς τάφους.
Μεταξύ των τάφων, ο πιο εντυπωσιακός ήταν ο «Θαλαμοειδής Τάφος II» ή «Ζωγραφιστός Τάφος του Shear», “Shear PaintedTomb”, όπως είναι πλέον γνωστός. Ο τάφος χρονολογείται στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και ανήκε σε μια πλούσια οικογένεια της Κορίνθου. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίσμα με εντυπωσιακή είσοδο και περίτεχνα διακοσμημένο εσωτερικό. Ο Shear σχολίασε: «Ένας τάφος τέτοιας μεγαλοπρέπειας πρέπει να είχε κατασκευαστεί για άνδρα πλούσιο και εξέχοντα, και η παρουσία στρατιωτικών φρουρών [περιλαμβάνονται στη ζωγραφική διακόσμηση] σε κάθε πλευρά του τάφου υποδηλώνει την επίσημη ιδιότητα του κατόχου του». Για τη Mary,Walbank, οι ένοπλοι φρουροί που είναι ζωγραφισμένοι δεξιά και αριστερά της ταφικής κόγχης με τα παγώνια, είναι μάλλον μυθολογικές φιγούρες, ίσως οι Διόσκουροι, οι ποίοι λειτουργούν ως σωτήριοι θεοί και ως ένδειξη ότι και οι νεκροί μπορεί να επιτύχουν την αθανασία. Ο τάφος επαναχρησιμοποιήθηκε τον 5ο-6ο αι. μ.Χ.
Από τις ανασκαφές εντός του τάφου και στην περιοχή γύρω από αυτόν ήρθαν στο φως πολλά ευρήματα. Ένα ολόκληρο πήλινο ειδώλιο Κενταύρου βρέθηκεσε επίχωση χαμηλά στην πλαγιά και βορειοδυτικά από τους τάφους.
Τα κτερίσματα του τάφου περιλαμβάνουν λυχνούς από πηλό, κεραμικά σκεύη, γυάλινα δοχεία, αλάβαστρα για ακριβά αρωματικά έλαια, χρυσά νομίσματα για τον Χάροντα και κοσμήματα.
Από τον «Θαλαμοειδή Τάφο IV», στην γειτονιά του «Ζωγραφιστού Τάφου του Shear», προέρχεται μια επιγραφή, η οποία ήταν εντοιχισμένη πάνω από την είσοδο. Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου αι. μ.Χ. και καταγράφει την αγορά ενός τάφου από τον αρματοδρόμο Εύπλου, για τη σύζυγό του Μαρία. Η επιγραφή αναφέρει ότι ο Εύπλους πλήρωσε ένα και μισό χρυσά νομίσματα, που ήταν η αποδεκτή τιμή για την αγορά τάφου σε περιζήτητη τοποθεσία. Σύμφωνα με την επιγραφή, η διαπραγμάτευση για την αγορά του τάφου έγινε με τον Αναστάσιο, έναν κατώτερο εκκλησιαστικό αξιωματούχο.
Η Κόρινθος σε Εποχή Συγκρούσεων και Μαχών: Οικογένειες κατά τη Διάρκεια των Πολέμων
Οι Αμερικανοί, καθώς ζούσαν και δούλευαν μαζί με τους ντόπιους,έγιναν μέλη της κοινότητας, και μοιράστηκαν στιγμές χαράς αλλά και, κυρίως, αντιμετώπισαν μαζί δύσκολες στιγμές. Ήταν αδύνατο οι αρχαιολόγοι να μείνουν απομονωμένοι και να μην εμπλακούν όταν το χωριό υπέφερε στον πόλεμο.
Το 1941, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αμερικανός αρχαιολόγος Bert Hodge Hill ήταν υπεύθυνος για την προστασία του Μουσείου της Κορίνθου. Έλληνες και Αμερικανοί εργάστηκαν σκληρά για να σκεπάσουν και να προστατεύσουν μ΄αυτό τον τρόπο τις αρχαιότητες.
Ο Hill έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να προστατεύσει και ανθρώπινες ζωές. Ο ίδιος προσπάθησε να προστατευθεί σε καταφύγιο στη Νέα Κόρινθο στη διάρκεια αεροπορικής επιδρομής . Ακολούθως, μετέτρεψε δύο υπόγεια δωμάτια της Οικίας Oakley, της έδρας της ΑΣΚΣΑ στο χωριό, σε καταφύγιο για τους κατοίκους της Αρχαίας Κορίνθου.
Στον εμφύλιο πόλεμο, οι Αμερικανοί ήταν οι μόνοι που διέθεταν αυτοκίνητο στο χωριό. Όταν μαχητές χτυπούσαν την πόρτα τους αργά το βράδυ τραυματισμένοι ζητώντας βοήθεια για να μεταφερθούν στο νοσοκομείο της Νέας Κορίνθου, ο Robert L. Scranton χρησιμοποιούσε το παλιό Chevrolet stationwagon της Σχολής και τους μετέφερε. Η είδηση ότι οι Αμερικανοί διέθεταν αυτοκίνητο διαδόθηκε και ότι ακόμα ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν τραυματίες ανεξάρτητα από την πλευρά της εμφύλιας διαμάχης την οποία υπηρετούσαν.Έτσι πολλοί τραυματίες μεταφέρθηκαν για ιατρική περίθαλψη στο νοσοκομείομέχρι το τέλος του πολέμου.
Ο Oscar Broneer υπηρέτησε ως Εκτελεστικός Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Βοήθειας Πολέμου (Greek War Relief Association). Μαζί με τη σύζυγό του, Verna, πραγματοποίησαν μια αξέχαστη δωρεά στη Ρωμαϊκή Αγορά της Κορίνθου όταν διένειμαν ρουχισμό στους κατοίκους του χωριού την ημέρα της γιορτής του Αποστόλου Παύλου το 1947, μετά τη θρησκευτική τελετή που έλαβε χώρα στο Βήμα.
Σε άλλη περίπτωση, ο Broneer αναφέρει στο ημερολόγιο των ανασκαφών του (Ανασκαφικό Ημερολόγιο195, σ. 61) με ημερομηνία Πέμπτη, 13 Φεβρουαρίου 1947, στην καρδιά του εμφυλίου:
“Πέρασα μεγάλο μέρος της ημέρας μοιράζοντας ρούχα. Το πρωί πήγα στην Κόρινθο, όπου έδωσα δύο κουβέρτες στον καθένα στους εξής νεαρούςς φυλακισμένους από την Παλαιά Κόρινθο:
- Βασίλειος Σ. Μπαβέλλας
- Χρήστος Ι. Σκλήρης
- Κωνσταντίνος Π. Γκουριώτης
- Γεώργιος Ι. Λέκκας
- Δημήτριος Α. Μπουλντάς
Ένας έκτος κρατούμενος, ο Γεώργιος Α. Παπαϊωάννης, είχε μεταφερθεί στο Ναύπλιο για να δικαστεί.
Το απόγευμα, ο Παύλος [Δάφνης, που εργαζόταν ως μάγειρας στην ΑΣΚΣΑ] κι εγώ ετοιμάσαμε δέματα κυρίως από γυναικεία ρούχα που έστειλε η Lucy Shoe [από την Αμερική] – τα οποία δώσαμε σε όλους τους εργάτες και τους υπαλλήλους της Σχολής στην Κόρινθο, … καθώς και στον ιερέα που έχει 10 παιδιά:
- Ευάγγελος Λέκκας
- Γεώργιος Κάχρος
- Ευάγγελος Παπαψωμάς
- Παναγιώτης Νικολόπουλος
- Χρήστος Μεταξάς
- Σπύρος Κοντός
- Γεώργιος Νότης
- Τάκης Παπαϊωάννης
- Τάσος Παπαϊωάννης
- Γεώργιος Μαρίνης
- Βασίλειος Μεταξάς
- Παύλος Δάφνης
- Ευγενία Αρμενάκου
- Μαριγώ Ψωμά
- Δέσποινα Τραχαδάκη”
Η Lucy Shoe Meritt ηγήθηκε των Εκδόσεων της ΑΣΚΣΑ στην Αμερική από το 1950 έως το 1972 και ταυτόχρονα εργαζόταν στον Ερυθρό Σταυρό για την παροχή βοήθειας στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Έστελνε τακτικά στον Broneer ρούχα που συνέλεγαν στην Αμερική για να τα μοιράσουν στις οικογένειες των εργατών και των υπαλλήλων της Σχολής στην Κόρινθο.
Η Verna Broneer, σύζυγος του Oscar Broneer, υπήρξε βιβλιοθηκάριος της Σχολής στην Αθήνα από το 1930 έως το 1940, και έζησε πολλά χρόνια στην Κόρινθο, όπου εργαζόταν στον εμπλουτισμό των αρχείων και σε ποικίλες καταγραφές τεχνέργων των ανασκαφών της Σχολής. Μετά τον θάνατό της, το χωριό της Αρχαίας Κορίνθου ανταπέδωσε την φροντίδα και την αφοσίωσή της με τον δικό του τρόπο. Η Lucy Shoe Meritt γράφει:
"Η αυθόρμητη έκφραση αγάπης και σεβασμού στην κηδεία της, στις 30 Ιανουαρίου 1948, ήταν μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις της στενής σχέσης μεταξύ της Σχολής και του χωριού, που η Σχολή εκτιμά σαν θησαυρό. Το χωριό ανέλαβε όλα τα έξοδα της κηδείας, συμπεριλαμβανομένου του κόστους του τάφου στο κοιμητήριο του χωριού.·Παλιοί εργάτες των ανασκαφών μετέφεραν τη σορό από την Οικία Oakley στην εκκλησία, όπου ο γραμματέας της κοινότητας και εκπρόσωποι άλλων τοπικών ομάδων εκφώνησαν επικήδειες ομιλίες και πρόσφεραν στεφάνια, όταν ο τοπικός ιερέας τελείωσε την ακολουθία. Στη συνέχεια, ολόκληρος ο πληθυσμός του χωριού, σχεδόν χίλια άτομα, ακολούθησε την πομπή μέσα από το χωριό μέχρι το κοιμητήριο.” (“A History of the ASCSA 1939-1980" Lucy Shoe Meritt)
Η Κοινότητα σε Στιγμές Χαράς
Ευτυχώς, αυτήν την ιδέα του συνανήκειν την μοιράστηκαν Έλληνες και Αμερικανοί και σε στιγμές χαράς. Σε μέρες γιορτής, χορεύουμε όλοι μαζί, όπως στη φωτογραφία κάποιο Πάσχα της δεκαετίας του 1930(;), όπου βλέπουμε τους R. Stillwell, A. Stillwell, Δ. Σ. Μπάκουλη, Π. Ντόλια, O. Broneer και Ε. Λέκκα να κρατιούνται χέρι-χέρι και να χορεύουν καλαματιανό.
‘Ολοι συμμετείχαν στην τελετή εγκαινίων του Μουσείου Κορίνθου στις 29 Απριλίου 1934Η ΑΣΚΣΑ έχτισε το μουσείο το 1931-1932 για να φιλοξενήσει τα ευρήματα των ανασκαφών, ενώ μια πτέρυγα προστέθηκε το 1950. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια του μουσείου επιμελήθηκε ο αρχιτέκτονας W. Stuart Thompson, με το γραφείο του οποίου στη Νέα Υόρκη συνεργαζόταν ο Frank Lloyd Wright. Το κτίριο συνδυάζει τις αρχές του μοντερνισμού με τον ιστορικισμό στην αρχιτεκτονική. Το εσωτερικό αίθριο με τις αψιδωτές διόδους του θυμίζει βυζαντινά μοναστήρια. Στόχος του αρχιτέκτονα ήταν η δημιουργία ενός κτιρίου που να είναι εφάμιλλο των αντικειμένων που στεγάζει στους χώρους του.
Στην τελετή εγκαινίων του μουσείου, ο τότε Πρωθυπουργός της Ελλάδας, Παναγής Τσαλδάρης, παρέλαβε τη δωρεά του κτιρίου από τον W. Rodman Peabody, Πρόεδρο του Συμβουλίου των Επιτρόπων της Αμερικανικής Σχολής, παρουσία της δωρήτριας, Ada Small Moore. Η Moore δώρισε το κτίριο στη μνήμη του πατέρα της, που αγαπούσε τον ελληνικό πολιτισμό, όπως αναφέρεται στην αφιερωματική επιγραφή που κοσμεί τον προθάλαμο του μουσείου. Για τη δωρεά της, το Ελληνικό Κράτος απένειμε στη Moore τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος και την ανακήρυξε επίτιμο δημότη του Δήμου Κορινθίων. Στην τελετή των εγκαινίων παραβρέθηκε πλήθος κόσμου, ξένοι και ντόπιοι αρχαιολόγοι και απλοί πολίτες.
Αυτό το μουσείο, που λειτουργεί πάνω από 91 χρόνια, συνεχίζει να εξυπηρετεί τις ανάγκες του ευρύτερου αρχαιολογικού τοπίου που σήμερα είναι η Αρχαία Κόρινθος. Η ανάγκη για ένα καινούργιο Μουσείο είναι ιδιαίτερα αισθητή σε όλους όσους εργάζονται και ζουν στην Αρχαία Κόρινθο, καθώς και στους περισσότερους από 200.000 τουρίστες που επισκέπτονται το χώρο κάθε χρόνο.
