ΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΡΡΙΚΟΣ ΣΛΗΜΑΝ

Ο γιατρός που παρακολουθούσε την καταρρακωμένη ψυχικά και σωματικά Σοφία, ο Μιλτιάδης Βενιζέλος (1822-1887), προσπάθησε με δύο επιστολές γραμμένες στις 22 και 23 Ιουνίου 1870, να πείσει τον Σλήμαν να εγκαταλείψει την ιδέα του διαζυγίου: αφενός ένα δεύτερο διαζύγιο θα έβλαπτε ανεπανόρθωτα τη φήμη του και αφετέρου είχε μεγάλο μερίδιο ευθύνης σε αυτή την ιστορία: θα έπρεπε να είχε προβλέψει ότι ένας γάμος με μια τόσο νέα γυναίκα δεν θα ήταν εύκολος. Επομένως δεν έφταιγε μόνο η Σοφία που κατά τον Βενιζέλο ήταν μια γυναίκα με «καλήν καρδίαν, νουν υγιή και το ήθος υψηλόν». Σε αντίθεση με τη διάγνωση του Γερμανού γιατρού στο Σανατόριο του Scweizermuhle, ο Έλληνας γιατρός δεν απέδιδε τη συμπεριφορά της Σοφίας σε υστερία. Ο Σλήμαν θα έπρεπε να δείξει μεγαλύτερη υπομονή και να προσπαθήσει περισσότερο για την ευτυχία της Σοφίας, αφήνοντας να εννοηθεί ότι πολλά από τα προβλήματα θα λύνονταν με μια εγκυμοσύνη.

O Σλήμαν θα ακολουθήσει τη συμβουλή του Έλληνα γιατρού με θετικά αποτελέσματα. Η Δανάη Κουλμάση (Σλήμαν &Σοφία: Μια ιστορία αγάπης, Αθήνα 2006, σ. 64-65) πιστεύει ότι η αλλαγή στη συμπεριφορά του Σλήμαν οφειλόταν και σε έναν άλλο βαθύτερο λόγο. Ο Σλήμαν «θέλει να διατηρήσει ζωντανό το όνειρο… εξακολουθεί να θεωρεί τη Σοφία αναπόσπαστο μέρος του βίου και του έργου του». Τον Ιούλιο του 1870 ο Ερρίκος και η Σοφία ταξίδευσαν μαζί στο Παρίσι και από εκεί κατευθύνθηκαν στα βόρεια παράλια της Γαλλίας για να περάσουν τον Αύγουστο στην Boulogne-sur-Mer, όπου η Σοφία θα ηρεμήσει κοντά στη θάλασσα που τόσο λάτρευε. Τους επόμενους μήνες ο Σλήμαν που πάλι ταξίδευε για δουλειές μεταμορφώνεται σε τρυφερό σύζυγο στέλνοντάς της τρυφερά γράμματα με συμβουλές και παραινέσεις: η Σοφία ήταν έγκυος.

Εννιά μήνες αργότερα, στις 25 Απριλίου 1871, γεννήθηκε το πρώτο τους παιδί, η Ανδρομάχη. Ο Ερρίκος και η Σοφία θα βρουν καταφύγιο στη γαλήνια Boulogne-sur-Mer πολλές φορές στη διάρκεια του εικοσαετούς γάμου τους. To καλοκαίρι του 1877, την επιτυχημένη εμφάνιση του ζεύγους Σλήμαν στο Βασιλικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Λονδίνου ακολούθησαν έξι εβδομάδες διακοπών στην Boulogne-sur-Mer. Μερικούς μήνες μετά, στις 16 Μαρτίου 1878, η Σοφία έφερε στον κόσμο το δεύτερο παιδί τους, τον Αγαμέμνονα. 

 

Εάν ένα πράγμα επιθυμούσε ο Σλήμαν περισσότερο από τη Σοφία ήταν η ενεργή συμμετοχή της στις ανασκαφές του. Αρκετά ασυνήθιστο σε μια εποχή όπου οι ρόλοι των δύο συζύγων ήταν διακριτοί και οι νυμφευμένες γυναίκες δεν εμπλέκονταν στην επαγγελματική ζωή των συζύγων. Η Σοφία αρνήθηκε να συνοδεύσει τον Σλήμαν το φθινόπωρο του 1871 στις πρώτες επίσημες ανασκαφές του στην Τροία με τη δικαιολογία ότι η Ανδρομάχη ήταν πολύ μωρό για να την αφήσει σε άλλους. Ο Σλήμαν δεν της γράφει για κάποιο διάστημα κι όταν αποφασίζει να της απαντήσει (στα γαλλικά) της θυμίζει τον πόνο που του προκάλεσε η άρνησή της να πάει μαζί του στην Τροία. 

Μετά τις ανασκαφές του 1871, ο Σλήμαν θα επιστρέψει στην Τροία τον Απρίλιο του 1872. Τέλος Μαΐου, η Σοφία πήγε να τον βρει, αφήνοντας στους γονείς της την ενός έτους Ανδρομάχη. Αρχικά, ο Σλήμαν της ανέθεσε την επίβλεψη δύο εργατών, στη συνέχεια όμως της έδωσε την εποπτεία μιας τομής. Είναι προφανές ότι ήθελε τη Σοφία μαζί του στα σκάμματα και όχι σε κάποιο επικουρικό ρόλο στο σπίτι της ανασκαφής. Τις ίδιες μέρες έστειλε στον πεθερό του μια έκθεση των ανασκαφών προς εκτύπωση: «Εσωκλείστως επίσης η 9η έκθεσις μου, ή καλλίτερον η έκθεσις της Σοφίας, διότι αύτη την συνέγραψε και όλαι αι ιδέαι είναι εδικαί της». Όχι μόνο βασιζόταν επάνω της για τη σύνθεση των ανασκαφικών του εκθέσεων αλλά δεν δίσταζε να της αποδώσει τα εύσημα. 

Οι ανασκαφές στην Τροία επαναλήφθηκαν τον Φεβρουάριο του 1873 με πολύ κρύο και κακό καιρό. Η Σοφία ταξίδεψε στην Τρωάδα τον Απρίλιο με σκοπό να μείνει μαζί του καθ’ όλη τη διάρκεια της ανασκαφής. Αυτή τη φορά της ανέθεσε την εποπτεία των ανασκαφών στο Πασά Τεπέ (Κουλμάση 2005, σ.129)· όμως τα νέα για τον θάνατο του πατέρα της την ανάγκασαν να φύγει από την Τροία στις αρχές του Μαΐου. Στο τέλος του μήνα ο Σλήμαν θα ανακαλύψει τον Θησαυρό του Πριάμου. Τη σημαντικότερη ίσως στιγμή στη ζωή του δεν την μοιράστηκε με τη Σοφία παρότι στις δημοσιεύσεις του θα ισχυριστεί ότι η Σοφία ήταν μαζί του την ώρα της ανακάλυψης. Έχει χυθεί πολύ μελάνι από τους ερευνητές στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν γιατί ο Σλήμαν επινόησε την παρουσία της Σοφίας στην ανακάλυψη του Θησαυρού. Η απάντηση μάλλον βρίσκεται σε επιστολή που έστειλε ο Σλήμαν στον Διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, Charles Newton, στις 27 Δεκεμβρίου 1873. (Η επιστολή που βρίσκεται στα Αρχεία του Μουσείου δημοσιεύτηκε από την Lesley Fitton.)

“... On acc[oun]t of her father’s sudden death Mrs Schliemann left me in the beginning of May. The treasure was found end of May; but since I am endeavouring to make an archaeologist of her, I wrote in my book that she had been present and assisted me in taking out the treasure. I merely did so to stimulate and encourage her, for she has great capacities. So f[or] i[nstance] she has learned Italian here in less than two months.”

 

Στο σκληρό εξώφυλλο του ημερολογίου των ανασκαφών στην Τροία το 1873 ο Σλήμαν έγραψε «Henry und Sophia», έστω και για τις λίγες μέρες που έσκαψε μαζί του εκείνη τη χρονιά. Η Σοφία δεν διέψευσε ποτέ τον Σλήμαν ακόμα κι όταν αυτός δεν ήταν εν ζωή. Μάλιστα κάποια στιγμή ανάμεσα στο 1873 και στο 1877 η Σοφία πόζαρε στον φωτογράφο, ως Ελένη της Τροίας, φορώντας μέρος από τον λεγόμενο Θησαυρό του Πριάμου. Η Σοφία θα ταυτιστεί με αυτήν την εικόνα όχι μόνο στο υπόλοιπο της ζωής της αλλά και μετά θάνατον. Είναι η φωτογραφία με τη μεγαλύτερη χρήση σε εξώφυλλα βιβλίων με θέμα τον Ερρίκο Σλήμαν και τις ανασκαφές στην Τροία.

Όσο μπορούσε, ειδικά πριν από τη γέννηση του δεύτερου παιδιού τους το 1878, η Σοφία ακολουθούσε τον Ερρίκο στις ανασκαφές και συμμετείχε ενεργά στη δύσκολη καθημερινότητα της αρχαιολογικής ζωής. Θα πρέπει να σημειωθεί (κι έχει περάσει σχετικά απαρατήρητο στην έρευνα) ότι η Σοφία είχε πολλές αποβολές στη διάρκεια της ζωής της. Στις Μυκήνες θα ήταν μαζί του στην αποκάλυψη των ασύλητων λακκοειδών τάφων του Ταφικού Κύκλου Α, το 1876. Ο Σλήμαν πρόβαλλε ακόμα μια φορά την παρουσία της αναδεικνύοντας τη συμβολή της στην ανασκαφή. Αντίθετα επέλεξε να υποβαθμίσει τον ρόλο του αρχαιολόγου Παναγιώτη Σταματάκη που είχε στείλει η Αρχαιολογική Εταιρεία να εποπτεύσει την ανασκαφή των Μυκηνών. Γνωρίζουμε από τη δημοσίευση των ημερολογίων του Σταματάκη (Βασιλικού 2011) ότι η Σοφία υιοθέτησε, σε μερικές περιπτώσεις, συμπεριφορά βασιλικότερη του βασιλέως επιπλήττοντας τον Σταματάκη, ο οποίος γράφει σε επιστολή του προς τον Στέφανο Κουμανούδη, γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας: «Η μετά του κ. Σχ. σχέσις μου διατελεί διακεκομμένη συνεννοούμεθα δε διά των επιστατών. Η κυρία του επέστρεψεν ενταύθα εξ Αθηνών, αλλά καλό ήτο να μην ήρχετο. Διότι παν ό,τι συνέβη αυτή το επροκάλεσε και φοβούμαι πολύ μην έχωμεν πάλιν τα ίδια» (Βασιλικού 2011, σ. 203). 

 

Πέρα από τη τσιγκουνιά του Ερρίκου, άλλο αγκάθι στη σχέση τους υπήρξε η εμμονή του στις θεραπευτικές ιδιότητες του νερού είτε επρόκειτο για ιαματικά νερά, ψυχρολουσίες ή μπάνιο στη θάλασσα. Ο ίδιος κολυμπούσε χειμώνα-καλοκαίρι. Όταν ήταν στην Αθήνα πήγαινε κάθε πρωί με το άλογό του στο Φάληρο. Ακόμα και στην Τροία δεν έχανε την ευκαιρία να ιππεύσει μέχρι τη θάλασσα για κολύμπι. 

Από το 1880 θα ξεκινήσουν οι σχεδόν υποχρεωτικές καλοκαιρινές διακοπές της Σοφίας και των παιδιών σε κάποια ευρωπαϊκή λουτρόπολη της Γερμανίας και της Αυστρίας. Ο Σλήμαν ήταν συνήθως απών ή έκανε τα μπάνια του σε κάποια γειτονική λουτρόπολη, όπως το καλοκαίρι του 1883 με τον Ερρίκο να παραθερίζει στο Bad Wildungen (Γερμανία) και τη Σοφία με τα παιδιά στο Carlsbad και στο Franzenbad της Βοημίας. 

Η μεγαλύτερη επανάσταση της Σοφίας θα έρθει στο τέλος του 1885, όταν θα πάρει μόνη της τη μεγάλη απόφαση, εφόσον ο Σλήμαν ήταν σε ταξίδι αναψυχής στην Κούβα, να διακόψει τις σπουδές της Ανδρομάχης στο ελβετικό παρθεναγωγείο της Λωζάννης και να επιστρέψουν στην Αθήνα. Η Σοφία διαφωνούσε με τα προχωρημένα ήθη του παρθεναγωγείου. Κατά βάθος ίσως δεν άντεχε στην ιδέα να περάσει άλλη μια «εξορία», μακριά από την αγαπημένη της Αθήνα.

Ένα χρόνο αργότερα στο τέλος του καλοκαιριού το 1886 αφού έχει υποστεί ακόμα μια φορά την «εξορία» των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων μακριά από την αγαπημένη της θάλασσα, αποφασίζει μόνη της, χωρίς την έγκρισή του, να πάρει τα παιδιά και να πάνε στην παραλιακή Οstende του Βελγίου. 

 

Η ανέγερση του μεγάρου Ιλίου Μέλαθρον διάρκεσε τρία χρόνια (1878-1880). Ήταν όνειρο ζωής για τον Ερρίκο, όχι όμως και για τη Σοφία που ήταν συναισθηματικά δεμένη με το πρώτο τους σπίτι, στην οδό Μουσών. Το μέγεθος και η πολυτέλεια του νέου σπιτιού της θύμιζαν περισσότερο μουσείο παρά σπίτι. 

«… ορώ ότι αι Μοίραι πολλά μεν επουλώσαντο ημείν πικρά πολλά δε και ηδεία· επειδή δε ατενίζειν ειωθώμεν τα παρεληλυθότα διά ροδοειδούς καλύπτρας, επελανθανόμενοι των παρεληλυθότων δεινών. Μεμνημένοι δε μόνον των ηδέων, ου δύναμαι αρκούντως εγκωμιάζειν τον ημέτερον γάμον και γαρ ουκ επαύσω ποτέ ούσα μοι άλοχος προσφιλής και εταίρος αγαθός και κυβερνήτης εν ταις δυσκολίαις πιστός έτι δε συνέμπορος φιλόφρων και μήτηρ των ου τυχουσών»

Μετά τον θάνατο του Ερρίκου η Σοφία έζησε στο Ιλίου Μέλαθρον μέχρι το 1926, όταν μετακόμισε στο Παλαιό Φάληρο. Το Ιλίου Μέλαθρον υπήρξε για δεκαετίες κοινωνικό και πνευματικό τοπόσημο της Αθήνας, με τη Σοφία και την κόρη της Ανδρομάχη, ως φιλόξενες οικοδέσποινες να τιμούν την υστεροφημία του Σλήμαν.